सोह्रश्राद्ध: पितृहरूको तर्पण र विधि

काठमाडौँ – हिन्दू धर्मअनुसार पितृहरूको तर्पण र उनीहरूप्रति श्रद्धा व्यक्त गर्न विशेष महत्त्व दिइने सोह्रश्राद्ध (पितृपक्ष) भाद्र शुक्ल पूर्णिमादेखि सुरु हुने यस श्राद्ध पक्ष आश्विन कृष्ण अमावस्यासम्म (पितृमोक्ष अमावस्या) चल्ने गर्छ। पितृहरूको आत्मा शान्तिको लागि गरिने तर्पण, पिण्डदान, र विभिन्न धार्मिक विधिहरूलाई सोह्रश्राद्ध भनिन्छ। यसलाई प्रत्येक वर्ष आश्विन महिना (सेप्टेम्बर-अक्टोबर) मा विशेष महत्त्वका साथ मनाइन्छ। आज, आश्विन ५ गते, चतुर्थी तिथि रहेको छ, जुन सोह्रश्राद्धको तेस्रो दिन हो।

सोह्रश्राद्धको प्रमुख उद्देश्य पितृहरूलाई तर्पण गर्नु हो, जसलाई हाम्रो पूर्वजहरूको प्रति श्रद्धा अर्पण गर्ने कार्य मानिन्छ। यस समयमा पितृहरूको आत्मालाई मोक्ष प्राप्त होस् भनेर विशेष पूजापाठ गरिन्छ। पितृहरूको तर्पण गरेर उनीहरूबाट आशीर्वाद प्राप्त गरिन्छ भन्ने धार्मिक मान्यता छ।

सोह्रश्राद्धको महत्त्व

सोह्रश्राद्ध हिन्दू धर्ममा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण पर्व हो। पितृहरूलाई सम्झना गर्ने र उनीहरूको आत्मालाई शान्ति दिनका लागि गरिने यो धार्मिक परम्पराले परिवारमा सुख, समृद्धि, र शान्ति ल्याउने विश्वास गरिन्छ। शास्त्रअनुसार, पितृको आशीर्वादले परिवारमा कल्याण हुन्छ, बाधाहरू हट्छन्, र रोग-व्याधिबाट छुटकारा मिल्छ।

पितृहरूको तर्पण नगरेमा जीवनमा बाधाहरू, कष्टहरू, र पारिवारिक विघटनका घटना हुन सक्छन् भन्ने धार्मिक मान्यता छ। यसकारण पितृपक्षको समय पितृहरूको स्मरण गरेर पिण्डदान, तर्पण, र श्राद्ध गरिनु अनिवार्य ठानिन्छ। सोह्रश्राद्धले हामीलाई हाम्रो पूर्वजहरूसँग जोड्न मद्दत गर्दछ र परम्परागत मूल्यहरूको संरक्षण पनि गर्छ।

सोह्रश्राद्ध गर्ने विधि

सोह्रश्राद्ध गरिने दिन विशेष तिथि र जन्म कुन्डलीका आधारमा पण्डित वा पुरोहितमार्फत निर्धारण गरिन्छ। पितृहरूको मृत्युतिथि अनुसार श्राद्ध गरिन्छ, र पण्डितहरूद्वारा विधिपूर्वक श्राद्ध कर्म गरिन्छ। यदि कुनै व्यक्तिले आफ्ना पितृहरूको मृत्यु तिथि थाहा नपाएमा, पितृमोक्ष अमावस्या (अन्तिम दिन) मा श्राद्ध गरेमा पनि विशेष पुण्य मिल्ने मान्यता रहेको छ।

सोह्रश्राद्धको विधि यस्तो छ:

• स्नान र शुद्धिकरण: श्राद्ध कर्मको लागि पहिलो चरण शुद्धिकरण हो। श्राद्ध गर्ने व्यक्तिले बिहान सबेरै स्नान गरेर पवित्र वस्त्र धारण गर्नुपर्छ। साथै, स्थान र शरीरको शुद्धिकरण गरिनु आवश्यक छ।
• पिण्डदान: श्राद्धमा पिण्डदान विशेष महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। पिण्डदानको लागि चामल, तिल, र जौको प्रयोग गरिन्छ। तीनवटा पिण्ड (चामलका गेडा, तिल, र जौ मिसाइएको गोलाकार पिण्ड) बनाइन्छ। यी पिण्डहरूलाई पितृहरूको प्रतीकका रूपमा मानिन्छ, र तिनलाई पवित्र स्थानमा अर्पण गरिन्छ।
• तर्पण: पिण्डदानपछि तर्पण विधि हुन्छ। तर्पणको क्रममा जल, तिल, र कुशा अर्पण गरेर पितृहरूको आत्मा शान्तिको कामना गरिन्छ। तर्पणका लागि गाईको दूध, चामल, जौ, र अन्य पवित्र वस्तुहरूको प्रयोग गरिन्छ।
• श्राद्ध भोजन: श्राद्ध गरिसकेपछि ब्राह्मण वा पुरोहितलाई भोजन गराइन्छ। यसलाई ‘ब्राह्मण भोजन’ भनिन्छ, जसले श्राद्ध कर्म पूरा भएको मानिन्छ। ब्राह्मणलाई सादर भोजन गराएपछि नै पितृको आत्मा तृप्त हुने विश्वास गरिन्छ।
• दान: श्राद्धको अन्त्यमा पितृहरूको नाममा दान गरिन्छ। यसमा विभिन्न वस्त्र, फलफूल, अन्न, र अन्य धार्मिक सामग्रीहरू ब्राह्मणलाई दान गरिन्छ। दानलाई पवित्र कार्य मानिन्छ, र यो पितृहरूको आत्मालाई मोक्ष प्रदान गर्ने उपाय मानिन्छ।

पितृपक्षको अनुशासन

सोह्रश्राद्धको समयमा केही विशेष नियमहरू पालन गरिनु पर्छ। यस अवधिमा पवित्रता र अनुशासन अनिवार्य मानिन्छ। शास्त्रमा उल्लेख गरिएका केही प्रमुख अनुशासनहरू यस प्रकार छन्:

• पितृपक्षको समयमा मांसाहार, मदिरा, र तामसी भोजनबाट टाढा रहनुपर्छ।
• शुभ कार्यहरू, जस्तै विवाह, अन्नप्राशन, र अन्य धार्मिक उत्सवहरू नगर्नु राम्रो मानिन्छ।
• धार्मिक विधिमा पूर्ण आस्था र नियमका साथ श्राद्ध कर्म गर्नुपर्छ।
• पितृहरूको नाममा गरिने श्राद्ध कर्ममा शुद्धता, श्रद्धा, र भक्ति अनिवार्य मानिन्छ।

पितृहरूको आशिर्वाद र लाभ

सोह्रश्राद्धले पितृहरूको आत्मालाई शान्ति दिने मात्र नभएर, जीवित परिवारलाई पितृहरूको आशीर्वाद प्राप्त गर्न पनि सहयोग पुर्याउँछ। शास्त्रमा उल्लेख गरिएअनुसार, पितृहरूको श्राद्धले परिवारमा सुख, समृद्धि, र कल्याणको वातावरण बनाउँछ। पितृहरूको तर्पणले जीवनका विभिन्न बाधाहरूलाई हटाउन सहयोग पुर्याउँछ, र परिवारमा रोग-व्याधि, दरिद्रता, र कष्टहरूबाट छुटकारा मिल्ने विश्वास गरिन्छ।

पितृमोक्ष अमावस्या: अन्तिम दिनको विशेषता

सोह्रश्राद्धको अन्तिम दिन, जसलाई पितृमोक्ष अमावस्या भनिन्छ, विशेष महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यस दिन पितृहरूको तर्पण नगरेमा उनीहरूको आत्मा असन्तुष्ट रहन सक्छ भन्ने मान्यता रहेको छ। त्यसैले, पितृमोक्ष अमावस्यामा श्राद्ध गरेमा पितृहरूबाट विशेष आशीर्वाद प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ।

धार्मिक शास्त्रअनुसार, पितृमोक्ष अमावस्यामा गरिने पिण्डदान र तर्पणले सम्पूर्ण पितृहरूलाई मोक्ष प्राप्त गराउँछ, र उनीहरूले आफ्नो आशीर्वाद परिवारलाई प्रदान गर्छन्। यो दिन परिवारका सबै सदस्यहरूले सहभागी भएर पितृहरूको तर्पण गर्ने प्रचलन छ।

सोह्रश्राद्ध हिन्दू धर्मको एक महत्वपूर्ण धार्मिक कर्म हो, जसले पितृहरूको आत्मालाई शान्ति प्रदान गर्दछ र परिवारलाई पितृहरूको आशीर्वाद प्राप्त हुन्छ। यो धार्मिक परम्पराले पारिवारिक एकता, पूर्वजहरूप्रति सम्मान, र धार्मिक अनुशासनलाई प्रोत्साहन गर्छ। आज, आश्विन ५ गते, पञ्चमी तिथि भएकोले, पितृहरूलाई सम्झेर तर्पण गर्ने सबै नेपालीहरूले श्रद्धाका साथ सोह्रश्राद्ध गरिरहेका छन्।

पितृपक्षको समय शुद्धता, श्रद्धा, र धार्मिक विधिहरूको पालना गरेर परिवारमा सुख, शान्ति, र समृद्धि ल्याउने समय हो। पितृहरूको तर्पण गर्नाले मात्र होइन, यो परम्पराले हामीलाई हाम्रो पुर्खाहरूको महत्त्व सम्झाउने र हाम्रो धर्मप्रतिको आस्थालाई बलियो बनाउने काम गर्छ।

ईप्रेस मिडिया आश्विन ५, २०८१